Ziemia Tucholska od zarania swoich dziejów należała do obszaru pogranicza terytorialnego jak i kulturowo – etnicznego. To właśnie tutaj, w celu ustalenia granic, ścierały się żywioły pomorskie i wielkopolskie, jak i polsko – krzyżackie. Wreszcie, mieszkająca na tym terenie ludność borowiacka jak i po części krajeńska tworzyła swoiste relacje z przybywającymi na przestrzeni wieków osadnikami (Niemcy oraz Żydzi). To właśnie te relacje i wynikające z nich wydarzenia historyczne wpisane w tucholską przestrzeń przyrodniczo – geograficzną wpłynęły na ukształtowanie kulturowe tej ziemi.

Pierwszych informacji na temat dziejów ziem należących do Powiatu Tucholskiego dostarczają nam badania archeologiczne. Dzięki nim można podjąć próbę odtworzenia sieci osadniczej w czasach, gdy jeszcze na temat tego obszaru źródła pisane milczały. Stosunkowo najwięcej informacji dotyczy znalezisk o charakterze grzebalnym. Cmentarzyska grobów skrzynkowych bądź pojedyncze groby odkryto w Białowieży, Bralewnicy, Gostycynie, Kamienicy, Wielkiej i Małej Kloni, Klonowie, Małej Komorzy, Lubiewie, Mędromierzu, Przyrówce, Słupach. W Stobnie oprócz grobów skrzynkowych odkryto popielnicę. W Kieł-pińskim Moście natrafiono na ślady osady neolitycznej. Odnajdywano również dłuta kamienne (Kiełpin, Lubieszyn), w Tucholi kilka monet z czasów rzym-skich oraz siekierkę brązową i kamienny toporek. Na bogatsze znaleziska zawie-rające wyroby z żelaza oraz brązu natrafiono w Bysławku i Wysokiej. Odkryto również osady kultury pucharów lejkowatych (Żalno, Minikowo, Piastoszyn, Raciąż) jak i kultury prafińskiej (Minikowo, Raciąż). Wczesnośredniowieczne osady odkryto w Żalnie, Gostycynie Kęsowie i Obrowie. Najważniejszym grodem, a zarazem najstarszym ośrodkiem administracyjnym z okresu wczesnośre-dniowiecznych dziejów Ziemi Tucholskiej był Raciąż. Na przełomie XII i XIII w. pełnił on również ważną rolę gospodarczą. Jego zniszczenie w połowie XIII w. wpłynęło bezpośrednio na umocnienie jak i rozwój nowego ośrodka – Tucholi, która z czasem z osady targowej stała się jednym z grodów pomorskiego rodu Święców, a następnie siedzibą komturstwa i starostwa.

Znaczącym bodźcem rozwojowym dla Tucholi stał się fakt nadania jej przez Krzyżaków w 1346 r. praw miejskich. Ów fakt stał się jedną z zasadniczych podstaw tego, iż miejscowość ta stała się największym punktem emanacji gospodarczej jak i kulturowej południowej części Pomorza.
W tym czasie również rozwijały się miejscowości znajdujące się w promieniu oddziaływania Tucholi. Sprzyjała temu intensywna kolonizacja oraz wprowa-dzanie prawa czynszowego, zwanego również niemieckim. Wśród lokowanych na tym prawie wsi znajdowały się m.in. takie miejscowości jak: Śliwice (1339), Koślinka (1344), Bladowo (1346), Kiełpin i Raciąż (1349), Gostycyn (1350), Bysław i Cekcyn (1379), Kęsówko (1388).

Równolegle z rozwojem gospodarczym podążał rozwój systemu parafialnego, który miał wówczas zasadniczy wpływ na kulturowe kształtowanie oblicza tej ziemi. Niewątpliwie za najstarszą parafię należy uznać wspólnotę w Raciążu. Drugą była zapewne parafia tucholska, o której wspomniano przy okazji wizyty w niej arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki (1287 r.). Jednak większość parafii powstała na przestrzeni XIII – XV w.

Dzieje Ziemi Tucholskiej były ściśle powiązane z losami Rzeczypospolitej. Tak więc przetaczały się tędy wojny polsko – krzyżackie o odzyskanie Po-morza, wojny szwedzkie oraz napoleońskie. Konflikty zbrojne miały swoich bohaterów. Jeden ze sławniejszych to młynarz Michałko walczący dzielnie ze Szwedami podczas „potopu”. Mimo przeróżnych krętych ścieżek związanych z historią tej ziemi wydała ona również osoby godne pamięci, które swoją działalnością zapisały się nie tylko na kartach dziejów regionu. Wśród nich byli: badacz historii kościelnej Jacek Piotr Pruszcz (1605-1668), wykładowca na Akademii Krakowskiej Jan Tucholczyk (zmarł w 1557 r.), niepospolity kaznodzieja i teolog Jakub Fulgenty Hasjusz (1582-1660). Z Tucholą związany był także pochodzący z Nowego Dwo-ru kawaler maltański Bartłomiej Nowodworski (1544 – 1624). Ważną postacią pochodzącą z Kęsowa był Aleksander Kęsowski (1590-1667), opat klasztoru cystersów w Oliwie. Inną wybitną postacią związaną z tym regionem (Pamiętowo, Wielka Klonia) był historyk Reinhold Heidenstein (1553-1621). Z interesującym nas obszarem na przełomie XIV i XV w. swoje losy związał również wybitny ród pomorskich działaczy społeczno – politycznych Koschembahr – Łyskowskich. Znaczący wkład w rozwój tego regionu wniosły także rody Żalińskich. i Janta – Połczyńskich.
Znaczny rozwój Tucholi nastąpił w II połowie XIX w. Jej rola wzrosła jeszcze bardziej, gdy w 1875 r. została ona ponownie, po ponad stu latach, siedzibą powiatu. Jego pierwszym komisarycznym landratem (starostą) został wła-ściciel dóbr Kamienica hrabia Karl Hans von Königsmarck (1839-1910) - wybitna postać biorąca aktywny udział w życiu społeczno – politycznym. Przełomowy moment dla dziejów tej ziemi stanowił rozwój kolejnictwa. Tuchola połączenie kolejowe otrzymała w 1883 r. Na przełomie XIX i XX w. wybudowano nowe linie, które wprost zrewolucjonizowały dzieje tej ziemi dając swoisty na-pęd dla rozwoju całego szeregu miejscowości.

Podejmowane przez władze pruskie działania germanizacyjne wpływały integrująco na społeczeństwo polskie. Na niwie życia społeczno - narodowego oprócz członków rodzin Janta Połczyńskich, Prądzyńskich czy Łyskowskich pojawiały się także inne wybitne postacie. Można do nich zaliczyć m.in. uro-dzonego w Wielkiej Kloni Hiacentego Kossowskiego (1797-1846), Wielkopola-nina doktora Kazimierza Karasiewicza (1862-1926), prawnika Pawła Ossow-skiego (1878-1939) ze Śliwic.
Tymi, którzy badali oraz utrwalali w pamięci sobie współczesnych dzieje narodu polskiego oraz Pomorza byli m.in. kapłani wywodzący się z tucholskiej ziemi. Należy do nich urodzony w Kiełpinie ks. Stanisław Kujot (1845-1914), uro-dzony w Tucholi wybitny pedagog a także historyk regionalny ks. Romuald Frydrychowicz (1850-1932).

Z Ziemi Tucholskiej wywodzą się także dwaj biskupi chełmińscy, urodzony w Obrowie ks. bp Augustyn Rosentreter (1844-1926) oraz pochodzący z Koślinki pod Tucholą ks. bp Jan Jakub Klunder (1849-1927).
Obok aktywnej i różnorodnej działalności społeczności polskiej Ziemi Tucholskiej w XIX w. do głosu dochodzili również jej żydowscy jak i niemieccy mieszkańcy. To właśnie w czasie zaborów ostatecznie ukształtowała się gmi-na żydowska oraz wspólnoty ewangelickie. Tucholscy ewangelicy własnej świątyni doczekali się w roku 1837. W roku 1844, jako filia chojnickiego zboru ewangelickiego, powstała wspólnota w Kamienicy, którą w roku 1873 przenie-siono do Bagienicy. Kolejne zbory powstały w: Śliwicach (1887r., Iwcu (1889), Lubiewie (1897 r.). Najmłodszy zbór powstał w latach 1910-1913 w Kęsowie. Począwszy od połowy XVIII w. w Tucholi wzrastała także liczba osób wyznania mojżeszowego, dla których w latach 1842-44 zbudowano synagogę.

Dwa wielkie wydarzenia XX w. odcisnęły swoje piętno na dziejach Ziemi Tucholskiej. W wyniku I wojny światowej odrodziło się państwo polskie. Dla Tucholi, jak i całego kraju rozpoczął się trudny okres spajania poszczególnych części zmartwychwstającej ojczyzny. Obok patriotycznego optymizmu dały o sobie znać cechy negatywne ujawniające się brakiem tolerancji wobec innych narodowości jak i wyznań. Wybuch II wojny światowej doszczętnie zniszczył istniejący wówczas porządek świata. W lasach Rudzkiego Mostu w październiku i listopadzie 1939 r. rozstrzelano około 560 Polaków. Zginęli także Żydzi zamieszkujący tę ziemię. Rok 1945 przyniósł nadzieję wolności, ale i czas rozcza-rowań. Tworzył się nowy świat, w którym nie było już miejsca dla tego co z dawniejszą przeszłością się wiązało.

Autor: Marek Sass